Της Μαρίνας Τζανίδη

Συνέντευξη με τον συγγραφέα-εκδότη (εκδόσεις Κομνηνός) Νίκο Παπανικολάου

Συγγραφέας, εκδότης και άνθρωπος με βαθιά πίστη στη δύναμη του λόγου, ο Νίκος Παπανικολάου αποτελεί μια από τις πιο δραστήριες παρουσίες στον χώρο του βιβλίου. Με τo Μελίτροπον, το λογοτεχνικό περιοδικό των εκδόσεων Κομνηνός, αλλά και μέσα από το δικό του συγγραφικό έργο, υπηρετεί τη λογοτεχνία με συνέπεια και αγάπη. Αφορμή για αυτή τη συζήτηση στάθηκε το βιβλίο του «Κάθε φορά αλλάζεις το όνομά σου», ένα έργο που κινείται ανάμεσα στην ποίηση και τη φιλοσοφία, διερευνώντας την ταυτότητα, τη μνήμη και την ανθρώπινη μεταμόρφωση.

Γεννηθήκατε στην Αθήνα, με μητέρα Μικρασιάτισσα και πατέρα από τα Πετράλωνα. Θεωρείτε ότι η καταγωγή και τα βιώματα της οικογένειάς σας επηρέασαν τη γραφή σας;

Δεν το γνωρίζω, γιατί η καταγωγή, η οικογενειακή μνήμη και τα βιώματα εγγράφονται στο DNA μας και είναι δύσκολο να τα αποκωδικοποιήσουμε. Είναι φυσικό όμως, να με επηρεάζει το γεγονός πως γεννήθηκα στην Αττική, δεν έζησα ποτέ στην ελληνική περιφέρεια και από μικρός συνδέθηκα με ιστορικές, κλασικά λαϊκές συνοικίες όπως ήταν τα Άνω Πετράλωνα με τους Μικρασιάτες πρόσφυγες και το Περιστέρι. Στα Πετράλωνα κατέφυγε η γιαγιά μου με τη μικρασιατική καταστροφή κι εκεί την αναζήτησε χρόνια μετά ο παππούς μου που είχε επιστρατευτεί από τους Τούρκους.

Πριν στραφείτε αποκλειστικά στη συγγραφή, εργαστήκατε για χρόνια ως δημοσιογράφος. Νιώθατε ολοκληρωμένος μέσα σε αυτόν τον χώρο ή κάτι μέσα σας, σας τραβούσε ήδη προς τη λογοτεχνία;

Σπούδασα Χημικός Μηχανικός, μια δύσκολη σχολή, στο ΕΜΠ, αλλά όταν υποχρεώθηκα να διαλέξω, επέλεξα τη δημοσιογραφία, καθώς λάτρευα το γράψιμο και ως παντελώς άσχετος με το αντικείμενο, πίστευα, αφελώς, πως αποτελεί έναν ιδιαίτερο χώρο παιδείας, καλλιέργειας και πολιτισμού. Οι δυσκολίες για ανθρώπους με ευαισθησίες και απαιτήσεις ηθικού αναστήματος, με αξίες και υψηλές απαιτήσεις αποδείχθηκαν ανυπέρβλητες. Κάποτε ο ήρωάς μου, στο πρώτο μυθιστόρημά μου, είχε φτάσει σε μια διχάλα και έπρεπε να αποφασίσει, ποιον δρόμο να ακολουθήσει και είχα γράψει πως όποιον δρόμο και να διάλεγε, θα μετάνιωνε. Πάντα, όταν έχεις εναλλακτική λύση, με τις πρώτες δυσκολίες, και εγώ είχα πολλές, σκέφτεσαι αν έπρεπε να πάρεις τον άλλο δρόμο. Ξέρετε, όμως, αν δεν επέλεγα τη δημοσιογραφία δεν θα είχα γνωρίσει απίστευτες προσωπικότητες, όπως τους Χορν, Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, Κύρκο, Λεντάκη, Συνοδινού, Ελένη Βλάχου, Ηλιόπουλο, Αλεξανδράκη, Βασιλικό, Διαμαντόπουλο και πολλούς άλλους.   

Ήταν προσωπική ανάγκη που σας οδήγησε στη συγγραφή ή υπήρξε κάποιο πρόσωπο που σας ενέπνευσε, σας ενθάρρυνε να ακολουθήσετε αυτόν τον δρόμο;»

Ήταν προσωπική ανάγκη. Πάντα έγραφα, πάντα θα γράφω. Ασφαλώς όμως εμπνέομαι, με ερεθίζουν πρόσωπα που γνώρισα, που πέρασαν από δίπλα μου, έμειναν για λίγο ή πολύ ή έσκασαν στους ουρανούς μου σαν φωτοβολίδα. Είμαστε ένα μωσαϊκό εμπειριών, που αποκτούμε μέσα από τη συνδιαλλαγή μας με τον άλλο. 

Το βιβλίο σας “Κάθε φορά αλλάζεις το όνομά σου” έχει έναν τίτλο που προκαλεί αμέσως ερωτήματα. Τι σημαίνει για εσάς αυτή η “αλλαγή ονόματος”;

Είναι ο μύθος, είναι το ιδανικό πρόσωπο όπως το φανταζόμαστε που επιδιώκει να προκαθορίσει την πορεία μας. Έλα όμως, που τα γεγονότα, η πράξη είναι αλλού, αδιάφορη γι’ αυτό που ποθούμε ή οραματιζόμαστε. Ας λένε ότι όλα είναι προδιαγεγραμμένα ή ότι τη ζωή μας εμείς την ορίζουμε. Δεν υπάρχει τίποτα ξεκάθαρο. Μοίρα, επιλογή, ένα αστείο είναι η ζωή που μας πάει όπου εκείνη γουστάρει. Εμείς απλώς έχουμε τις απόψεις, που δεν της παίρνει υπόψη της. Θεωρώ λοιπόν, λογοτεχνική σύμβαση, ότι έχουμε στο μυαλό μας μια γυναίκα με συγκεκριμένες προδιαγραφές, μόνο που δεν μένει η ίδια. Έρχεται με ένα όνομα, σώμα, χαρακτηριστικά, φεύγει, έρχεται μια άλλη. Μοιάζει σαν να έρχεται και φεύγει το ίδιο πρόσωπο με άλλο σώμα και άλλο όνομα. Γι’ αυτό και το «Κάθε φορά αλλάζεις το όνομά σου».

Πώς γεννήθηκε η ιδέα του βιβλίου και ποια ήταν η αφορμή για να το γράψετε;

Πέρασα μια σκοτεινή περίοδο και είχα ανάγκη κάπου να καταγράφω αυτά που βίωνα και ένιωθα. Δεν με απασχολούσε η γνώμη που θα σχημάτιζε κάποιος για μένα. Και ξέρετε γιατί; Γιατί ποτέ κανείς -ούτε εμείς οι ίδιοι- δεν μπορεί να διαμορφώσει ιδέα για το τι είμαστε κρίνοντάς μας μια συγκεκριμένη περίοδο. Είμαστε και θεοί και διάβολοι και σοβαροφανείς και σπουδαίοι. Ας αφήσουμε κατά μέρος την ανοησία ότι εκτιθέμεθα, ότι ο άλλος μας θέλει μόνο στα καλά μας. Αυτή η αντίληψη συνδέεται με εκείνη που λέει, πως εγώ δεν θέλω να διαβάσω ή να ακούσω άσχημες ειδήσεις, μου αρκεί ό,τι περνάω… Ας πονέσουμε και λίγο. Το γέλιο είναι απολαυστικό αλλά και τα δάκρυα λυτρωτικά.  

Τι θα θέλατε να κρατήσει ο αναγνώστης από το “Κάθε φορά αλλάζεις το όνομά σου”;

Το συναίσθημα, τη λαχτάρα για ζωή, τον πόθο για έρωτα και ελευθερία.

Είστε ταυτόχρονα και εκδότης των Εκδόσεων Κομνηνός. Πόσο δύσκολο είναι να ισορροπείτε ανάμεσα στον δημιουργό και τον εκδότη;

Καθόλου δύσκολο, γιατί στη σκέψη μου, μέσα μου, είναι αξεδιάλυτα αυτές οι δύο ιδιότητες. Εκδίδουμε βιβλία ως δημιουργοί πρώτα απ’ όλα. Εξάλλου, πώς μπορείς να επέμβεις σε ένα κείμενο από άποψη δομής και λεξιλογικού πλούτου, σύνταξης, φαντασίας, αν δεν μπορείς εσύ ο ίδιος να γράψεις μια πρόταση, που να μην είναι τυπική, που να είναι γεμάτη δύναμη, χυμούς ζωής, που να αποτυπώνει σκέψεις, αξίες με τρόπο λιτό και περιεκτικό; Έγινα εκδότης, επειδή ήμουν ήδη συγγραφέας.

Ο εκδοτικός οίκος Κομνηνός στηρίζει έντονα νέους δημιουργούς. Πώς βλέπετε τη σημερινή ελληνική λογοτεχνική σκηνή;

Δείτε τι συμβαίνει ολόγυρά μας. Φθορά, διαφθορά, παρακμή, έλλειψη αξιών, στεγνή καθημερινότητα, ασφυκτικές συνθήκες στην πόλη, τη γειτονιά, μοναξιά, έλλειψη επικοινωνίας και ενδιαφέροντος για τον άλλον. Ας μην λησμονούμε, παράλληλα, πως η ακροδεξιά, ως αντίληψη και άποψη ζωής, αρχίζει και καθορίζει τα κοινωνικά δεδομένα σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Δείτε όμως και τις συνθήκες που γέννησαν τους μεγάλους Έλληνες δημιουργούς ή τους πρωτοπόρους Ευρωπαίους στους κόσμους της λογοτεχνίας και θα καταλάβετε. Η ελληνική λογοτεχνική σκηνή πάσχει και αναζητά τη δική της ταυτότητα, αλλά και προκαθορίζεται από την έλλειψη αξιών. Θα βρει τον δρόμο της όμως. Κάπου θα κατακαθίσουν τα πράγματα, καθώς η σημερινή ρευστότητα θα οδηγήσει σε νέες επιλογές. Εμείς, από την πλευρά μας, οφείλουμε να ανιχνεύουμε το καινούργιο και να συμβάλλουμε στη νέα ματιά, στα νέα ήθη.

Τι πιστεύετε ότι χρειάζεται σήμερα ένας συγγραφέας για να ξεχωρίσει;

Δεν μπορεί κάποιος να γράφει και να μην διαβάζει. Δεν μπορεί να γράφει για τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, την αξία της αλληλεγγύης και συντροφικότητας και την ίδια ώρα να αποφεύγει να δει τι συμβαίνει δίπλα του, να αφουγκράζεται, να νιώθει τον πόνο και την ανάγκη των ανθρώπων –κάθε επιλογής, χρώματος, εθνότητας– να υπερβούν τη μετριότητα και να αγγίξουν το όνειρο. Ο συγγραφέας πρέπει να επιδιώκει να αποτυπώσει τη νέα εποχή, προσθέτοντας τους δικούς του τόνους, τις δικές του σκέψεις, ανησυχίες, τις δικές του λέξεις που, όπως έλεγε ο Μανόλης Αναγνωστάκης, σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται, να μην τις παίρνει ο άνεμος…  

Ετοιμάζετε κάποιο νέο βιβλίο αυτή την περίοδο;

Ναι, ετοιμάζω ένα πολυσέλιδο βιβλίο με συνεντεύξεις που έχω κάνει. Είναι σπουδαία τα πρόσωπα -όπως σας είπα και πιο πριν- που έχω γνωρίσει. Μέσα από τον λόγο τους αναδύεται μια άλλη, ξεχασμένη, αποδιωγμένη Ελλάδα. Γεμάτη πίστη, όνειρα για μια κοινωνία διαφορετική, περισσότερο ανθρώπινη και δίκαιη. Στα λόγια τους υπάρχει το όραμα, μια καταρρακωμένη ιδεολογία. Για ποιον να πρωτομιλήσω; Από τον Δημήτρη Χορν και τον Λεωνίδα Κύρκο έως τον Παναγιώτη Λαμπρία και τη Λιλή Ζωγράφου, από τον Στέλιο Καζαντζίδη έως τον Γιώργο Ζαμπέτα, τον Χάρρυ Κλυνν και τον Λάκη Λαζόπουλο, όλοι τους έχουν κάτι σπουδαίο να πουν, έναν αξιοσημείωτο, κάποιες φορές υπέροχο, λόγο να αρθρώσουν. 

Ο Νίκος Παπανικολάου, μέσα από τη διπλή του ιδιότητα ως συγγραφέας και εκδότης, αποδεικνύει ότι το βιβλίο εξακολουθεί να είναι ένας ζωντανός οργανισμός, ένας διάλογος ανάμεσα στον δημιουργό και τον αναγνώστη. Με το βιβλίο «Κάθε φορά αλλάζεις το όνομά σου» μάς προσκαλεί να κοιταχτούμε ξανά στον καθρέφτη της ύπαρξης και να αποδεχθούμε ότι η αλλαγή δεν είναι απώλεια, αλλά η πιο ανθρώπινη μορφή εξέλιξης.